راضیه لک در گفت‌وگو با ایسنا، با بیان اینکه تمامی محدوده رسوبی خلیج فارس بر روی فلات قاره‌ای امتداد یافته که حاشیه و شیب آن در خلیج عمان واقع است، افزود: بیشینه ژرفای خلیج فارس مربوط به شمال شرقی‌ترین بخش آن، یعنی کرانه ایرانی تنگه هرمز با ژرفای بین ۹۰ تا ۱۳۰ متر است. کمینه پهنای خلیج فارس در تنگه هرمز به میزان ۵۶ کیلومتر و بیشینه پهنای آن تا ۳۶۰ کیلومتر گزارش شده است.

وی درازای سواحل شمالی این خلیج از "فاو" تا "بندر عباس" را هزار و ۳۷۵ کیلومتر و مساحت آن را حدود ۲۴۰ هزار کیلومتر مربع عنوان کرد و ادامه داد: با توجه به میانگین ژرفای آن یعنی ۳۶ متر، حجم متوسط این حوضه ۱۰۳ در ۸.۷ کیلومتر مکعب برآورد می‌شود.

لک اضافه کرد: خلیج فارس با کمینه پهنای ۵۶ کیلومتر در تنگه هرمز ، بیشینه پهنای ۳۶۰ کیلومتر و با مساحت حدود ۲۴۰ هزار کیلومتر مربع، شمالی‌ترین بخش از حرکت "پادساعتگرد" صفحه عربی را تشکیل می‌دهد و به عنوان یک مثال امروزی محیط رسوبی کربناته با آب و هوای خشک در نظر گرفته می‌شود. حجم این حوضه با توجه به میانگین عمق آن (۳۶ ) متر، حدود ۸۷ هزار کیلومتر مکعب برآورد شده است و نوع رسوبات آن اغلب گل دارای ماسه و گراول است.

رییس پژوهشکده علوم زمین سازمان زمین‌شناسی با اشاره به کاهش سطح آب خلیج فارس، افزود: کاهش سطح آب تا حدود ۱۲۰ متری در آخرین دوره یخچالی یعنی حدود ۱۸ تا ۲۱ هزار سال قبل، باعث شد که تمام خلیج فارس از آب تهی شود و رودخانه‌ها در دامنه‌هایشان به حفر کانال‌های خود پرداختند. بعد از آن و در دوره بین یخچالی سطح آب دریا به سمت حوضه پیشروی کرد و در حدود ۴ تا ۶ هزار سال قبل به بیشینه سطح آن یعنی به طور تقریبی یک تا ۳ متر بالاتر از سطح کنونی خود رسید.

این محقق حوزه زمین شناسی با تاکید بر اینکه خلیج فارس بر اساس تمام تعاریفی که از آن به عمل آمده، از نظر آب و هوایی در منطقه خشک واقع است، خاطر نشان کرد: این امر موجب شده مقادیر تبخیر آن بسیار بیشتر از ورودی‌های آب شیرین به داخل حوضه باشد. ۶ رودخانه "مند"، "هیله"، "هندیجان"، "کارون"، "دجله" و "فرات" با متوسط جریان سالیانه از ۲۰۳ مترمکعب بر ثانیه (هندیجان) تا ۱۳۸۷ متر مکعب بر ثانیه (مند) به درون خلیج فارس وارد می‌شوند.

به گفته وی میانگین نرخ تبخیر در خلیج فارس ۲ متر در سال است، از این رو میزان شوری این حوضه بسیار بالاست، به گونه‌ای که میانگین شوری سطحی در بخش‌های میانی خلیج ­فارس ۳۰ تا ۴۰ گرم بر لیتر است، در حالی که در سواحل عربی با توجه به شرایط آب و هوایی، شوری به ۴۰ تا ۵۰ گرم بر لیتر می‌رسد.

دانشیار سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی جزر و مد را یکی از جریان‌های مهم در خلیج فارس نام برد و یادآور شد: تغییرات جزر و مد در کل حوضه دارای مقادیر بزرگی است. این تغییرات در رأس خلیج فارس بیش از ۳ متر و در سایر مناطق آن نسبتاً کمتر و تا حدود یک متر گزارش شده و این در حالی است که محدوده جزر و مد در کشور قطر ۰.۴ تا ۰.۷ متر است.

لک یادآور شد: مطالعات نشان می‌دهد که نرخ جزر و مد در نواحی دور از سواحل کویت به سمت جنوب به بیش از ۲ متر و در شمال این ناحیه به بیش از ۴ متر می‌رسد. نرخ جزر و مد هم­چنین در دبی یک متر، در بحرین ۲.۵ متر و در سواحل قطر ۰.۵ است.

به گفته این محقق بررسی‌ها نشان می‌دهد که خور موسی، یکی از مهم­ترین نواحی بین جزر و مدی در خلیج‌فارس محسوب می‌شود؛ به طوری که این ناحیه بیش­ترین دامنه نوسان جزر و مد را در تمام محدوده خلیج‌فارس دارد و ارتفاع جزر و مد در آن حتی به ۵ تا ۶ متر نیز می‌رسد.

زمین ریخت‌شناسی خیلج فارس

لک، خلیج فارس را دریای حاشیه‌ای اقیانوس هند و دنباله دریای عمان دانست که در محل تنگه هرمز با آن ارتباط پیدا می‌کند، گفت: این حوضه آبریز از نظر جایگاه زمین شناسی بین سرزمین‌های عربی در جنوب و رشته کوه‌های زاگرس ایران در شمال قرار دارد و بستر و کرانه‌های خلیج فارس از نظر تکتونیکی فعال هستند، به طوری که بالا آمدگی این نقاط بین ۲ تا ۷ میلی‌متر در سال برآورد شده است.

وی تاکید کرد: در شمال غرب حوضه بیشتر کانی‌های رسی و مقادیری رسوب کربناته ته‌نشین می‌شود که منشأ آنها طوفان‌های گردوخاک جنوب عراق و کویت، ورودی‌های رودخانه‌ای و خصوصاً دجله و فرات و ته‌نشینی مستقیم از آب دریا است.

رییس پژوهشکده علوم زمین سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی ادامه داد: علاوه بر آن خلیج فارس نامتقارن و شیب ساحل عربی(جنوبی) آن آرام‌تر از ساحل ایرانی (شمالی) است. کرانه ایرانی خلیج فارس، از سازندهای سخت و بلند با ساختار خطی تشکیل شده و به واسطه یک دشت ساحلی باریک، با دریا در ارتباط است.

وی شدیدترین چین خوردگی‌های این منطقه را مربوط به کرانه‌های شمالی خلیج فارس (زاگرس) دانست که این منطقه را چین داده است و افزود: منطقه ساحلی استان هرمزگان نسبت به استان‌های خوزستان و بوشهر دچار گسل‌خوردگی‌ها و خرد شدگی تکتونیکی بیشتری شده است. گسل‌های این مناطق با سازوکارهای متفاوت و در مقیاس‌های مختلف عمل کرده و با روندهای متقاطع و موازی واحدهای سنگی را دچار بریدگی و خرد شدگی کرده‌اند.

لک ادامه داد: خردشدگی تکتونیکی باعث افزایش فرسایش‌پذیری واحدهای سنگی و تشکیل مخروط افکنه در یال جنوبی تاقدیس‌ها و دشت‌های کوهرفتی در یال شمالی آنها شده است. پیش بینی می‌شود که همین عامل در آینده نیز باعث افزایش نرخ رسوب‌زایی این منطقه شود.

اهمیت خلیج فارس

لک با بیان اینکه از گذشته دور خلیج­ فارس مورد توجه بسیاری از پژوهش­گران در زمینه‌­های گوناگون بوده است، افزود: خلیج ­فارس از منظر زمین ­شناختی مورد توجه گروه بزرگی از زمین­ شناسان متخصص در علوم مختلف وابسته به زمین بوده است؛ چرا که این ناحیه یکی از مهمترین مناطق دنیا از نقطه نظر سیاسی، نظامی و اقتصادی است و در اثر وجود میادین عظیم نفت و گاز به یک منطقه سوق‌الجیشی تبدیل شده است. خلیج ­فارس و دریای عمان در بین کشورهای حاشیه به اختصار ROPME نیز نامیده می‌شود.

دانشیار سازمان زمین‌شناسی اضافه کرد: با بررسی روند تغییرات میانگین دما و بارش می‌­توان تغییرات اقلیمی را در این حوضه ردیابی کرد. بارندگی در منطقه خلیج ­فارس نتیجه‌­ای از ترکیب وضعیت‌­های جوی کلی مانند مانسون‌­ها، سیکلون‌­های حاره‌­ای و نواحی کم فشار فوق حاره­‌ای است و ترکیب این عوامل موجب شده که میانگین بارش در منطقه شمالی خلیج‌فارس (حاشیه ایرانی) بین ۲۰۰ الی ۵۰۰ میلی‌­متر در سال باشد.